სატურნი

სატურნი

სატურნი: (სიმბოლო: ♄; ძვ. ქართული სახელწოდებებია: კრონოსი ან ზუალი)

 მზის სისტემაში მზიდან დაშორების მიხედვით მეექვსე პლანეტაა. გაზის გიგანტი, ის მზის სისტემაში სიდიდით მეორე პლანეტაა იუპიტერის შემდეგ. სატურნი ყველაზე უკეთ ცნობილია თავისი რგოლებით, რომლებიც ყინულისა და კოსმოსური მტვრისგან შედგება. სატურნსა და მზეს შორის საშუალო მანძილი 1,430 მილიონი კმ არის. 9.69 კმ/წმ საშუალო სიჩქარით მოძრავი სატურნი მზის გარშემო ყოველ 10,759 დღეში ერთხელ ბრუნავს.

სატურნი წყალბადის, ჰელიუმის და სხვა ელემენტების კვალისაგან შედგება, ხოლო პლანეტის შიდა ნაწილი კლდისა და ყინულის პატარა ბირთვისგან შედგება, რომელიც მეტალის წყალბადის თხელი ფენითაა გარშემორტყმული, ხოლო გარეთა შრე გაზების სქელი ფენაა. სატურნზე ქარის სიჩქარემ შეიძლება 1800 კმ/სთ-ს მიაღწიოს, რაც გაცილებით სწრაფია, ვიდრე იუპიტერზე. პლანეტას საკუთარი მაგნიტური ველი აქვს.

სატურნს აქვს პლანეტარული რგოლების დიდი სისტემა, რომელიც ძირითადად შედგება ყინულისა და კოსმოსური მტვრის მცირე ნაწილაკებისგან. პლანეტის გარშემო 83 ბუნებრივი თანამგზავრია. ტიტანი, სატურნის უდიდესი და მზის სისტემაში სიდიდით მეორე თანამგზავრი (განიმედეს შემდეგ),

პლანეტა მერკურიზე დიდია და მზის სისტემაში ერთადერთი ბუნებრივი თანამგზავრია მნიშვნელოვანი ატმოსფეროთი. 2005 წლის იანვარში დედამიწიდან გაშვებულმა კოსმოსურმა ხომალდმა ტიტანის ზედაპირს მიაღწია.

პლანეტის სიმბოლო, რომელსაც მოსავლისა და სოფლის მეურნეობის რომაული ღმერთის, სატურნის, სახელი ეწოდა, რომელიც ძველ ბერძნულ მითოლოგიაში ტიტან კრონოსის ეკვივალენტი იყო, ნამგლის (♄) სტილიზებული გამოსახულებაა.

ფიზიკური მახასიათებლები:

სატურნსა და მზეს შორის საშუალო მანძილი 1,430 მილიონი კმ. 9.69 კმ/წმ საშუალო ორბიტალური სიჩქარით, სატურნს მზის გარშემო ერთი შემობრუნების დასასრულებლად დაახლოებით 10,759 დედამიწის დღე (ანუ დაახლოებით 29.5 წელი) სჭირდება. 

სატურნი არ ბრუნავს მყარი სხეულის მსგავსად - განედის მიხედვით, განისაზღვრება ორი ბრუნვის პერიოდი: I სისტემას აქვს ბრუნვის პერიოდი 10 საათი 14 წუთი 00 წამი (844.3°/დღეში) და მოიცავს ეკვატორულ ზონას სამხრეთ ეკვატორული სარტყლის ჩრდილოეთ საზღვრიდან ჩრდილოეთ ეკვატორული სარტყლის სამხრეთ საზღვრამდე.

ყველა სხვა განედი მიეკუთვნება II სისტემას, რომლის ბრუნვის პერიოდია 10 საათი 39 წუთი 24 წამი (810.76°/დღეში). III სისტემა ეფუძნება პლანეტის რადიოდაკვირვებებს და მისი ბრუნვის პერიოდია 10 საათი 39 წუთი 22.4 წამი (810.8°/დღეში).

ამ ცვლილების მიზეზი უცნობია. უახლესი ინფორმაციის თანახმად, რომელიც დაფუძნებულია Cassini, Voyager და Pioneer ზონდების მიერ ჩატარებულ მრავალრიცხოვან გაზომვებზე, 2007 წლის სექტემბერში გამოცხადდა, რომ სატურნზე დღე 10 საათი, 32 წუთი და 35 წამია.[5]

სატურნის სფეროიდული ფორმა ხასიათდება პოლუსთან ახლოს ძლიერი „გაბრტყელებით“ და ეკვატორთან ახლოს „გამობურცულობით“. მის ეკვატორულ (120,536 კმ) და პოლარულ (108,728 კმ) დიამეტრებს შორის სხვაობა თითქმის 10%-ია. ეს განპირობებულია პლანეტის სწრაფი ბრუნვით და თხევადი მდგომარეობით.

სატურნი მზის სისტემაში ერთადერთი პლანეტაა, რომლის სიმკვრივე წყლის სიმკვრივეზე ნაკლებია, 0.69 გ/სმ3. თუმცა, პლანეტის ბირთვი გაცილებით მკვრივია, ვიდრე მისი მსუბუქი ატმოსფერო. სატურნის მასა  დედამიწის მასაზე 95-ჯერ მეტია, იუპიტერთან შედარებით, რომელიც დედამიწის მასას 318-ჯერ აღემატება, მაგრამ სატურნზე მხოლოდ 20%-ით მძიმეა.

სატურნის შიდა სტრუქტურა, თანამედროვე სამეცნიერო შეხედულებების თანახმად, იუპიტერის მსგავსია - ცენტრში კლდოვანი ბირთვი, რომელიც დაფარულია მეტალის წყალბადის და მოლეკულური წყალბადის შრეებით (შიგნიდან გარეთ). არის წყლისა და ამიაკის კრისტალების კვალი, ასევე მეთანის, ეთანის და ზოგიერთი სხვა ნივთიერების კვალიც.

ამ ელემენტების საერთო მასა, სავარაუდოდ, დედამიწის მასაზე დაახლოებით 19-31-ჯერ მეტია. ბირთვის შიგნით ტემპერატურა 12 000 K-ს აღწევს; პლანეტა მზისგან მიღებულ სითბოს 2,6-ჯერ მეტს ასხივებს, რაც ბირთვის მაღალ ტემპერატურაზე მიუთითებს.

ამ სითბოს მიღების მთავარ გზად კელვინ-ჰელმჰოლცის მექანიზმი (ნელი შეკუმშვა გრავიტაციის ქვეშ) ითვლება. სითბოს გარკვეული ნაწილი შეიძლება წარმოიქმნას შინაგანად ჰელიუმის „დალექვით“ ძირითადად წყალბადის გარემოში (ჰელიუმი წყალბადზე მძიმეა) და ატომებს შორის ხახუნის შედეგად გამოთავისუფლებული ენერგიით.

სატურნის ატმოსფერო ხასიათდება იუპიტერის მსგავსი ღრუბლოვანი სარტყლებით, მაგრამ ეკვატორთან უფრო ფერმკრთალი და ფართოა. სატურნის ღრუბლოვანი სარტყლები პირველად Voyager-ის ზონდებით დააფიქსირეს. თუმცა, ხმელეთზე განლაგებული ტელესკოპების გაუმჯობესებულმა გარჩევადობამ ამ სარტყლების დედამიწიდან დაკვირვების საშუალებაც მოგვცა.

სატურნის ატმოსფერო:

 იუპიტერის მსგავსად, შტორმებითა და ტურბულენტობით ხასიათდება. 1990 წელს ჰაბლის ტელესკოპმა პლანეტის ეკვატორთან ახლოს დიდი თეთრი ღრუბელი შენიშნა, რომელიც Voyager-ის ზონდებს არ შეუმჩნევიათ. კიდევ ერთი უფრო მცირე შტორმი 1994 წელს დაფიქსირდა.

ინფრაწითელ დიაპაზონში დაკვირვებებმა გამოავლინა პოლარული მორევი (ტურბულენტობის სახეობა), რომელიც ხასიათდება მიმდებარე ატმოსფეროსთან შედარებით მნიშვნელოვნად თბილი გარემოთი და მზის სისტემაში ანალოგი არ აქვს.

მიუხედავად იმისა, რომ სატურნის ტემპერატურა, როგორც წესი, დაახლოებით −185 °C-ია, მორევის ტემპერატურა დაახლოებით −122 °C-ია.

სატურნს აქვს მარტივი სფერული ფორმის  მაგნიტური ველი. მისი სიძლიერე ეკვატორზე 0.2 გაუსია (20 μT), რაც იუპიტერის გარშემო არსებული მაგნიტური ველის დაახლოებით 1/20-ია და ოდნავ სუსტია, ვიდრე დედამიწის.

შედეგად, მისი მაგნიტოსფერო იუპიტერის მაგნიტოსფეროზე გაცილებით პატარაა და ტიტანის ორბიტას ოდნავ სცილდება. მაგნიტური ველი, სავარაუდოდ, წარმოიქმნება მეტალიზებული წყალბადის ფენით (რომელსაც მეტალიზებული წყალბადის დინამო ეწოდება), რომელიც იუპიტერის მაგნიტური ველის მსგავსია.

სატურნის რგოლები:

სატურნის რგოლებს პირველად გალილეო გალილეი 1610 წელს დააკვირდა, თუმცა თავდაპირველად მან შეცდომით იფიქრა, რომ ისინი პლანეტის მახლობლად მდებარე დიდი თანამგზავრები იყვნენ. 1655 წელს ქრისტიან ჰიუგენსი დააკვირდა და სწორად აღწერა რგოლები, გალილეოს ტელესკოპზე გაცილებით მძლავრი ტელესკოპის გამოყენებით. 1675 წელს ჯოვანი დომენიკო კასინიმ აღმოაჩინა, რომ რგოლები მრავალი ვიწრო რგოლისგან შედგებოდა, რომელთა შორისაც ნაპრალები იყო.

1859 წელს ჯეიმს კლერკ მაქსველმა დაამტკიცა, რომ რგოლები არ შეიძლება იყოს მყარი, წინააღმდეგ შემთხვევაში ისინი „გატყდებოდა“. ის ვარაუდობს, რომ რგოლები შედგება პლანეტის გარშემო მოძრავი მრავალი ნაწილაკისგან. 1895 წელს მისი თეორია დადასტურდა.

სატურნის რგოლების დანახვა შესაძლებელია სტანდარტული სამოყვარულო ტელესკოპით ან კარგი გადიდების მქონე ბინოკლით. ისინი პლანეტის ეკვატორიდან 6,630-დან 120,700 კმ-მდე სიმაღლეზეა გადაჭიმული და შედგება სილიკატური ქანებისგან, რკინის ოქსიდისა და ყინულის ნაწილაკებისგან, რომელთა ზომები ქვიშის მარცვლებიდან პატარა მანქანების ზომამდე მერყეობს.

რგოლების წარმოშობის შესახებ ორი ძირითადი თეორია არსებობს. პირველი, რომელიც ედვარდ როშემ წამოაყენა, არის ის, რომ ისინი სატურნთან ძალიან ახლოს მისული თანამგზავრის ნარჩენებია და პლანეტის მოქცევითი ძალების მიერ განადგურდა. ამ თეორიის ვარიანტია ის, რომ თანამგზავრი სხვა ციურ სხეულთან, ასტეროიდთან ან კომეტასთან შეჯახების შედეგად განადგურდა.

მეორე თეორია იმაში მდგომარეობს, რომ რგოლები მზის ნისლეულში არსებულ პირველყოფილი მატერიის ნაშთებს წარმოადგენს. ამ თეორიამ ფართო აღიარება ვერ მოიპოვა იმ გავრცელებული სამეცნიერო მოსაზრების გამო, რომ სატურნის რგოლები გრძელვადიან პერსპექტივაში არასტაბილურია და შესაბამისად, შედარებით ცოტა ხნის წინ ჩამოყალიბდა. რგოლებში ყველაზე დიდი ნაპრალის,

როგორიცაა კასინის და ენკეს რღვევა, დაკვირვება დედამიწიდანაც შეიძლება

თანამგზავრები:

სატურნს ბუნებრივი თანამგზავრების დიდი რაოდენობა ჰყავს (2023 წლის მარტის მონაცემებით, 83 ცნობილია, რგოლების შემადგენელი სხეულების დიდი რაოდენობის გამოკლებით). ზოგიერთი თანამგზავრი ძალიან პატარაა: მათგან 34-ის დიამეტრი 10 კმ-ზე ნაკლებია, ხოლო კიდევ 13-ის დიამეტრი 50 კმ-ზე ნაკლებია. გარდა ამისა, არსებობს 3 ციური სხეული, რომლებიც თანამგზავრებად ითვლება,

მაგრამ შესაძლოა უბრალოდ პლანეტის რგოლებში არსებული დიდი მტვრის სხეულები იყოს. უდიდესი თანამგზავრები - მიმა, ენცელადი, ტეთისი, დიონა, რეა, ტიტანი და იაპეტოსი - 1789 წლისთვის აღმოაჩინეს, მაგრამ დღემდე კვლევის ძირითად ობიექტებად რჩებიან.

ყველაზე დიდი მთვარე, ტიტანი, მზის სისტემაში ერთადერთი მთვარეა, რომელსაც მკვრივი ატმოსფერო აქვს. სატურნის სხვა მთვარეებთან შედარებით, ტიტანი უზარმაზარია. მზის, რვა პლანეტისა და იუპიტერის თანამგზავრ განიმედეს შემდეგ, ტიტანი მზის სისტემაში ყველაზე მასიური ობიექტია.

ტიტანი შეიცავს სატურნისა და რგოლების გარშემო არსებული მასის დაახლოებით 90%-ს. პლანეტის სიდიდით მეორე თანამგზავრია რეა, რომელსაც, ეჩხერი რგოლების სისტემა აქვს.

სატურნის თანამგზავრების უმეტესობას ბერძნული მითოლოგიის ტიტანების სახელები ჰქვია.

იმედია სტატიები მსგავს თემებზე თქვენთვის საინტერესოა. 🫰