კარბონული პერიოდი_გიგანტური მწერების და მცენარეების ერა

კარბონული სისტემა (პერიოდი) — პალეოზოური ჯგუფის რიგით მეხუთე სისტემა (გეოლოგიური წელთაღრიცხვის პალეოზოური ერის მეხუთე პერიოდი). მოსდევს დევონურ სისტემას (პერიოდს) და წინ უსწრებს პერმულ სისტემას (პერიოდს). აბსოლუტური გეოქრონოლოგიით კარბონული სისტემა დაიწყო 350 მლნ. წლის წინათ და გრძელდებოდა 75 მლნ. წელს. კარბონული სისტემა (პერიოდი) დაადგინეს ინგლისელმა გეოლოგებმა უ. კონიბირმა და უ. ფილიპსმა 1822 წელს დიდ ბრიტანეთში. კარბონული სისტემის (პერიოდის) ერთიანი დანაწილების სქემა არ არსებობს. ამ პერიოდში ხმელეთის ჰავას თითქმის ყველა სარტყელში მაღალი ტენიანობა ახასიათებდა, რაც ხელს უწყობდა ტყისა და ჭაობის მცენარეულობის ფართოდ გავრცელებას ყველა კონტინენტზე და ქმნიდა ტორფისა და ქვანახშირის უმდიდრესი საბადოების წარმოქმნის პირობებს. კარბონული სისტემაში მცენარეთაგან გავრცელებულია გიგანტური კალამიტები, მახათასნაირნი, ლიკოპოდიუმები (ლეპიდოდენდრონი, სიგილარია). თესლოვანი და სპორიანი გვიმრები, კორდაიტები, ჩნდება წიწვიანები, ზღვებში ბატონობს ლურჯ-მწვანე წყალმცენარეები. მტკნარ წყლებში — მწვანე წყალმცენარეები.

სასარგებლო წიაღისეულიდან კარბონული სისტემაში თავმოყრილია მსოფლიოს ქვანახშირისა და მურა ნახშირის მარაგის უდიდესი ნაწილი,

360-დან 286 მილიონ წლამდე. კარბონული პერიოდის დასაწყისში დედამიწის ხმელეთის უმეტესი ნაწილი ორ უზარმაზარ სუპერკონტინენტად იყო გაერთიანებული: ჩრდილოეთით ლავრაზია და სამხრეთით გონდვანა. გვიანი კარბონული პერიოდის განმავლობაში, ორი სუპერკონტინენტი თანდათან უახლოვდებოდა ერთმანეთს. ამ მოძრაობამ ახალი მთათა ქედები წამოწია, რომლებიც ქერქის ფილების კიდეებზე ჩამოყალიბდა.

და კონტინენტების კიდეები ფაქტიურად დაიტბორა დედამიწის გულიდან ამოფრქვეული ლავის ნაკადებით. კლიმატი შესამჩნევად გაცივდა და სანამ გონდვანა სამხრეთ პოლუსზე „ცურავდა“, პლანეტამ განიცადა გამყინვარების სულ მცირე ორი პერიოდი.

ადრეულ კარბონულ პერიოდში დედამიწის ხმელეთის ზედაპირის უმეტეს ნაწილზე კლიმატი თითქმის ტროპიკული იყო. უზარმაზარი ტერიტორიები  სანაპირო ზღვებით იყო დაკავებული და ზღვა მუდმივად ავსებდა დაბლობ სანაპირო ვაკეებს, ქმნიდა რა იქ უზარმაზარ ჭაობებს.

ამ თბილ, ნოტიო კლიმატში ფართოდ იზრდებოდა გიგანტური ხის გვიმრებისა და ადრეული თესლოვანი მცენარეების ხელუხლებელი ტყეები. ისინი დიდი რაოდენობით ჟანგბადს გამოყოფდნენ და კარბონული პერიოდის ბოლოს დედამიწის ატმოსფეროში ჟანგბადის შემცველობამ თითქმის ამჟამინდელ დონეს მიაღწია. ამ ტყეებში მზარდი ზოგიერთი ხე სიმაღლეში 45 მეტრს აღწევდა.

მცენარის მასა იმდენად სწრაფად იზრდებოდა, რომ ნიადაგში მცხოვრებ უხერხემლოებს უბრალოდ არ ჰქონდათ დრო, რომ დროულად ეჭამათ და დაეშალათ მკვდარი მცენარეული მასალა და შედეგად, ის სულ უფრო და უფრო მეტი გახდა. კარბონული პერიოდის ნოტიო კლიმატში ამ დაგროვილმა მასალამ

სქელი ტორფის საბადოები წარმოიქმნა. ჭაობებში ტორფი სწრაფად ჩაიძირა წყლის ქვეშ და ნალექის ფენის ქვეშ დაიმარხა. დროთა განმავლობაში ეს დანალექი ფენები ნახშირის შემცველ ფენებად გადაიქცა - ტორფში მცენარეების ნამარხი ნაშთებიდან წარმოქმნილი  ქანების ნალექებად, რომლებიც ქვანახშირთან ერთად იყო ჩამჯდარი.

.ქვანახშირის ჭაობის რეკონსტრუქცია. 

აქ იზრდება მრავალი დიდი ხე, მათ შორის სიგილარია  და გიგანტური  ხავსები, ასევე კალამიტების და ცხენის კუდის ხშირი კორომები, რაც იდეალური ჰაბიტატია ადრეული ამფიბიებისთვის, როგორიცაა იხტიოსტეგა  და კრინოდონი. მრავლადაა ართროპოდები, ტარაკნები და ობობები, რომლებიც ქვეტყეში ცხივრობენ.

ხოლო მათ ზემოთ ჰაერი დაფარულია გიგანტური მეგანევრას ჭრიჭინებით, რომელთა ფრთების შლილი თითქმის ერთი მეტრია. ასეთი ტყეების სწრაფი ზრდის გამო, დაგროვდა უამრავი მკვდარი ფოთოლი და ხე, რომელიც ჭაობების ფსკერზე ჩაიძირა, სანამ დაშლას მოასწრებდა და დროთა განმავლობაში ტორფად, შემდეგ კი ნახშირად გარადაიქმნა.

ამ პერიოდში გიგანტური მწერები ყველგან არიან.

იმ დროს მცენარეები არ იყვნენ ერთადერთი ცოცხალი ორგანიზმები, რომლებიც ხმელეთს კოლონიზაციას უწევდნენ. წყლიდან ასევე გამოჩნდნენ ართროპოდები და წარმოშვა ართროპოდების ახალი ჯგუფი, რომლიდანაც უკიდურესად სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა, მწერები. იმ მომენტიდან, როდესაც მწერები პირველად გამოჩნდნენ სიცოცხლის ასპარეზზე, მათი ტრიუმფალური მსვლელობა დაიწყო

პლანეტაზე.

დღეს დედამიწაზე მწერების, სულ მცირე, მილიონი ცნობილი სახეობაა და ზოგიერთი შეფასებით, მეცნიერებს ჯერ კიდევ 30 მილიონი სახეობა არ აღმოუჩენიათ. მართლაც, ჩვენს დროს შეიძლება მწერების ეპოქა ვუწოდოთ. მაგრამ ახლა მწერები ძალიან პატარები არიან და შეუძლიათ ცხოველებისა და ფრინველებისთვის მიუწვდომელ ადგილებში ცხოვრება და დამალვა.

მწერების სხეულები ისეა შექმნილი, რომ ისინი ადვილად ახერხებენ მოძრაობის ნებისმიერ საშუალებას - ცურვას, ხოხვას, სირბილს, ხტომას, ფრენას. მათი მაგარი გარეთა ჩონჩხი - კუტიკულა (რომელიც შედგება სპეციალური ნივთიერებისგან - ქიტინისგან) - გადადის პირის ღრუში, რომელსაც შეუძლია მაგარი ფოთლების ღეჭვა, მცენარეული წვენების ამოწოვა, ასევე ცხოველების კანის გახვრეტა ან მსხვერპლის კბენა. და წარმოიდგინეთ, როგორი შესახედები იქნებოდნენ ისინი მაშინ, როცა გიგანტურ ზომებს აღწევდნენ.

კარბონული ტყეების აყვავებულ მცენარეულობაში დომინირებდა 45 მეტრამდე სიმაღლის უზარმაზარი ხის გვიმრები, რომელთა ფოთლები ერთ მეტრზე გრძელი იყო. გარდა ამისა, იყო გიგანტური ცხენის კუდები, კლუბური ხავსები და ახლად აღმოცენებული თესლისმწარმოებელი მცენარეები. ხეებს ჰქონდათ უკიდურესად ზედაპირული ფესვთა სისტემა, რომელიც ხშირად ნიადაგის ზედაპირზე მაღლა იყო განლაგებული და ისინი ერთმანეთთან ძალიან ახლოს იზრდებოდა.

ალბათ, ირგვლივ ყველაფერი ჩამოცვენილი ხის ტოტებითა და მკვდარი ფოთლების გროვებით იყო მოფენილი. ამ გაუვალ ჯუნგლებში მცენარეები იმდენად სწრაფად იზრდებოდა, რომ ე.წ. ამონიფიკატორებს (ბაქტერიებსა და სოკოებს) უბრალოდ არ ჰქონდათ დრო, რომ ტყის ნიადაგში ორგანული ნარჩენების ლპობა გამოეწვიათ.

ასეთ ტყეში ჰავა ძალიან თბილი და ნოტიო იყო, ჰაერი კი მუდმივად წყლის ორთქლით  გაჯერებული. მრავალრიცხოვანი ტბორები და ჭაობები იდეალური გამრავლების ადგილი იყო უამრავი მწერისა და ადრეული ამფიბიისთვის. ჰაერი სავსე იყო მწერების ზუზუნითა  -

ტარაკნები, კალიები და გიგანტური ჭრიჭინები, რომელთა ფრთების შლილი თითქმის ერთი მეტრი იყო, ხოლო ქვეტყე სავსე იყო ვერცხლისფერთევზებით, ტერმიტებითა და ხოჭოებით. პირველი ობობები უკვე გამოჩენილი იყვნენ და ტყის ძირში უამრავი მარავალფეხა და მორიელი დაძრწოდა.

.ქვანახშირის ჭაობების მცენარეები

ამ უზარმაზარი ტყეების ფლორა ჩვენ ძალიან უცნაურად მოგვეჩვენებოდა.

უძველესი ლიკოპოდები, თანამედროვე  ხავსების ნათესავები, ნამდვილ ხეებს ჰგავდნენ - 45 მეტრის სიმაღლის. 20 მეტრამდე სიმაღლე გიგანტური ცხენის კუდა  საოცარ სიმაღლეს აღწევდა, უცნაური მცენარეები ვიწრო ფოთლების რგოლებით, რომლებიც პირდაპირ სქელი, შეერთებული ღეროებიდან იზრდებოდა.

ასევე არსებობდა ხის ზომის გვიმრები. ეს უძველესი გვიმრები, მათი ცოცხალი შთამომავლების მსგავსად, მხოლოდ ნესტიან ადგილებში ცხოვრობდნენ. გვიმრები მრავლდებიან მყარ გარსში ასობით პაწაწინა სპორის გამომუშავებით, რომლებსაც შემდეგ ჰაერის დინება გადააქვს.

მაგრამ სანამ ეს სპორები ახალ გვიმრებად განვითარდება, რაღაც განსაკუთრებული უნდა მოხდეს. პირველ რიგში, სპორებიდან პაწაწინა, მყიფე გამეტოფიტები (ე.წ. სქესობრივი თაობის მცენარეები) იზრდება. ეს მცენარეები, თავის მხრივ, წარმოქმნიან პატარა ჭიქებს, რომლებიც შეიცავს მამრობითი და მდედრობითი რეპროდუქციულ უჯრედებს (სპერმატოზოიდებსა და კვერცხუჯრედებს). იმისათვის, რომ კვერცხუჯრედამდე მიცურონ და გაანაყოფიერონ იგი,

სპერმატოზოიდებს წყლის აპკი სჭირდებათ. მხოლოდ ამის შემდეგ შეიძლება განაყოფიერებული კვერცხუჯრედიდან ახალი გვიმრა, ეგრეთ წოდებული სპოროფიტი (მცენარის სასიცოცხლო ციკლის უსქესო თაობა) განვითარდეს.

.მეგანევრები დედამიწაზე

 ყველაზე დიდი ჭრიჭინებიც სწორედ იმ პერიოდში ცხოვრობდნენ. ტენიანი ქვანახშირის ტყეები და ჭაობები თავშესაფარს აძლევდა მრავალ პატარა მფრინავ მწერს, რომლებიც ადვილად მოსაპოვებელი მსხვერპლი იყვნენ. ჭრიჭინების უზარმაზარი, რთული აღნაგობის თვალები მათ თითქმის 360-გრადუსიან ხედვას აძლევდა, რაც მათ პოტენციური მსხვერპლის უმცირესი მოძრაობის აღმოჩენის საშუალებას აძლევდა.

ჰაერში ნადირობისთვის იდეალურად ადაპტირებულმა ჭრიჭინებმა ბოლო ასობით მილიონი წლის განმავლობაში ძალიან მცირე ცვლილება განიცადეს.

თუ არ ჩავთვლით ზომაში მათ საგრძნობელ ცვლილებას.

.თესლოვანი მცენარეები

მყიფე გამეტოფიტები მხოლოდ ძალიან ნესტიან ადგილებში გადარჩებიან. თუმცა, დევონური პერიოდის ბოლოს, თესლოვანი გვიმრები გაჩნდა - მცენარეების ჯგუფი, რომლებმაც ამ ნაკლოვანების გადალახვა მოახერხეს. თესლოვანი გვიმრები მრავალი თვალსაზრისით თანამედროვე ციკადების ან ციათეების მსგავსი იყო და იმავე გზით მრავლდებოდნენ.

მათი მდედრი სპორები იმ მცენარეებზე რჩებოდა, საიდანაც ისინი წარმოიქმნებოდნენ, სადაც ისინი კვერცხუჯრედებს ტოვებდნენ პატარა კოლბისებრ სტრუქტურებს (არქეგონიებს). მცურავი სპერმის ნაცვლად, თესლიანი გვიმრები წარმოქმნიდნენ მტვერს, რომელიც ჰაერის ნაკადებით გადაიტანებოდა. ეს მტვრის მარცვლები მდედრ სპორებად აღმოცენდებოდა.

ახლა მცენარეებს საბოლოოდ შეეძლოთ კონტინენტების ყველაზე შორეული ტერიტორიების კოლონიზაციაც კი.

განაყოფიერებული კვერცხუჯრედი ვითარდებოდა თასის ფორმის სტრუქტურაში, რომელიც შემდეგ თესლად გადაიქცეოდა. თესლი შეიცავდა საკვები ნივთიერებების მარაგს და ემბრიონს სწრაფად შეეძლო გაღივება.

ზოგიერთ მცენარეს 70 სმ-მდე სიგრძის უზარმაზარი კონუსები ჰქონდა, რომლებიც შეიცავდა მდედრ სპორებს და თესლს წარმოქმნიდა. ახლა მცენარეებს აღარ სჭირდებოდათ წყალზე დამოკიდებულნი ყოფილიყვნენ, რომელიც ადრე მამრობითი სქესის რეპროდუქციულ უჯრედებს (გამეტებს) კვერცხუჯრედებამდე მისატანად უნდა გამოეყენებინათ. ახლა გრავლება მეტად ადვილი იყო.

.ამფიბიების დრო

პირველი ამფიბიების ამობურცული თვალები და ნესტოები მათი ფართო და ბრტყელი თავების ზედა ნაწილში იყო განლაგებული. ეს „დიზაინი“ ძალიან სასარგებლო იყო წყლის ზედაპირზე ცურვისას. შესაძლოა, ზოგიერთი ამფიბია მსხვერპლს ელოდა, ნახევრად წყალში ჩაძირული.

— თანამედროვე ნიანგების მსგავსად. შესაძლოა, ისინი გიგანტურ სალამანდრებს ჰგავდნენ. ისინი საშინელი მტაცებლები იყვნენ მაგარი, ბასრი კბილებით, რომლებსაც მსხვერპლის დასაჭერად იყენებდნენ. მათი კბილების დიდი ნაწილი ნამარხების სახითაა შემონახული. ევოლუციის შედეგად მალევე წარმოიქმნა ამფიბიების მრავალი განსხვავებული ფორმა. ზოგიერთი მათგანი სიგრძეში 8 მეტრს აღწევდა

უფრო დიდი ზომის ხვლიკები კვლავ წყალში ნადირობდნენ, ხოლო მათი პატარა ბიძაშვილებს (მიკროზავრები) ხმელეთზე მწერების სიმრავლე იზიდავდათ. არსებობდნენ ამფიბიები პაწაწინა ფეხებით ან საერთოდ ფეხების გარეშე, გველების მსგავსი, მაგრამ ქერცლების გარეშე. შესაძლოა, ისინი მთელ ცხოვრებას ტალახში დამარხულები ატარებდნენ. მიკროზავრები უფრო პატარა ხვლიკებს ჰგავდნენ მოკლე კბილებით, რომლითაც ისინი მწერების საფარველს ყოფდნენ. ამ პერიოდში შეიქმნა

 ნიანგის ემბრიონი კვერცხში. ასეთი კვერცხები, რომლებიც გამოშრობისადმი მდგრადია, იცავდა ემბრიონს დარტყმებისგან და გულში საკმარის საკვებს შეიცავდა მის გამოსაკვებად. კვერცხის ამ თვისებებმა ქვეწარმავლებს წყლისგან სრულიად დამოუკიდებელი გახადა. 

.პირველი ქვეწარმავლები 

კარბონული პერიოდის დასასრულს, უზარმაზარ ტყეებში ოთხფეხა ცხოველების ახალი ჯგუფი გამოჩნდა. ისინი ძირითადად პატარები იყვნენ და მრავალი თვალსაზრისით თანამედროვე ხვლიკების მსგავსი, რაც გასაკვირი არ არის: ბოლოს და ბოლოს, ისინი დედამიწაზე პირველი ქვეწარმავლები იყვნენ. მათი კანი, რომელიც ამფიბიებთან შედარებით უფრო ტენიანობისადმი მდგრადი იყო,

მათ საშუალებას აძლევდა რომ მთელი ცხოვრება წყლის გარეშე გაეტარებინათ. მათთვის უხვად იყო საკვები: ჭიები, მრავალფეხები და მწერები მათ სრულ განკარგულებაში იყვნენ. შედარებით მოკლე დროის შემდეგ კი უფრო დიდი ქვეწარმავლები გამოჩნდნენ, რომლებმაც თავიანთი პატარა ნათესავების ჭამა დაიწყეს.

ქვეწარმავლებს გამრავლებისთვის წყალში დაბრუნების აუცილებლობა აღარ ჰქონდათ. რბილი კვერცხების ნაცვლად, რომლებიც მოცურავე თავკომბალებად იჩეკებოდნენ, ამ ცხოველების კვერცხები მაგარი, ტყავისებრ ნაჭუჭიანი იყო. მათგან გამოჩეკილი შვილებიც მშობლების ზუსტ მინიატურულ ასლებს წარმოადგენდნენ.

თითოეულ კვერცხში იყო წყლით სავსე პატარა პარკი, სადაც თავად ემბრიონი იყო მოთავსებული, მეორე პარკი, რომელშიც გული ინახებოდა,  ის იკვებებოდა და ბოლოს მესამე პარკი, სადაც ექსკრემენტები გროვებოდა. სითხის ეს დამცავი ფენა ასევე იცავდა ემბრიონს დარტყმებისა და დაზიანებისგან. გული ბევრ საკვებ ნივთიერებას შეიცავდა და იმ დროისთვის

როდესაც პატარა გამოჩეკებოდა, მას აღარ სჭირდებოდა ტბორი მომწიფებისთვის: ის უკვე საკმარისად დიდი იყო, რომ ტყეში საკუთარი საკვები ეშოვა.

.პირველი ფრენა

ამ პერიოდის მწერები პირველი არსებები იყვნენ, რომლებიც ჰაერში აფრინდნენ და ეს ფრინველებზე 150 მილიონი წლით ადრე გააკეთეს. ჭრიჭინები პიონერები იყვნენ. ისინი მალევე გახდნენ ქვანახშირის ჭაობების „ჰაერის მეფეები“. ზოგიერთი ჭრიჭინას ფრთების სიგრძე თითქმის ერთ მეტრს აღწევდა. შემდეგ მათ მაგალითს მიჰყვნენ პეპლები, ჩრჩილები, ხოჭოები და კალიები.

მაგრამ როგორ დაიწყო ეს ყველაფერი?

თქვენი სამზარეულოს ან აბაზანის ნესტიან კუთხეებში შეიძლება შეგიმჩნევიათ პაწაწინა მწერები, რომლებსაც ვერცხლისფერთევზებს უწოდებენ. არსებობს ვერცხლისფერთევზის სახეობა, რომელსაც სხეულიდან გამოწეული პაწაწინა ფრთები აქვს. შესაძლოა, მსგავსი რამ ყველა მფრინავი მწერის წინაპარი ყოფილიყო. შესაძლოა პირველად

მან ეს ფირფიტები მზეზე გაშალა, რათა დილით სწრაფად გამთბარიყო და მოულოდნელად აღმოაჩინა რომ ფრენა შეეძლო.

ამ გადასახედიდან ეს ყველაფერი ალბათ დაუჯერებელ ფანტასტიკად ჟღერს. ახლა როცა პაწაწუნა ტარაკანის დანახვისას შიშით კივილს ვიწყებთ, წარმოიდგინეთ, როგორი იქნებოდა ჩვენი ემოცია, როცა ეს ტარაკანა ზომით ძაღლის ანდაც სულაც ცხენის ხელა იქნებოდა და ჩვენი დანახვისას თავს გაქცევით კი არ უშველიდა, სულაც პირდაპირ ჩვენს შესაჭმელად გამოექანებოდა.